Wyroby papiernicze już same mogą stanowić dzieło artystyczne. Są także uniwersalnym surowcem, z którego twórcy wykonują zachwycające rzeczy. Artyści zawsze byli kreatywni w ich wykorzystaniu, dlatego też na przełomie wieków powstało wiele technik rzemiosła papierowego.
Wprowadzenie
Na łamach „Tech for arts” opisywałem papier oraz jego ciekawą historię. Trzeba Ci widzieć, że ten materiał jest nie tylko rewolucyjny dla ludzkości ze względu na zastosowanie go, jako materiału pisarskiego. Jest to także surowiec, który można zastosować w prawie każdej gałęzi przemysłu. Ze względu na jego wszechstronność oraz łatwość przetwórstwa jest to także materiał, który świetnie nadaje się do upcyclingu.
To o czym piszę, nie jest jednak czymś nowym. Ludzkość od setek lat stosuje wyroby papiernicze w postaci arkuszy, czy masy w wytwórstwie artystycznym. Jednakże to wiek XIX uważa się za globalny rozkwit rzemiosła papierowego. Jest to związane z powstaniem pierwszych maszyn papierniczych (mechanizacją produkcji). Przyniosło to ze sobą pełną dostępność do wyrobów papierniczych oraz spadek ich ceny.
Zarys historyczny rzemiosła papierowego
Już samo wytwarzanie papieru jest formą sztuki. Jednakże dopiero jego odpowiednie przetwarzanie lub formowanie pozwala na tworzenie dwu- oraz trójwymiarowych dzieł. Początków tego artystycznego wykorzystania papieru należy szukać w państwie, w którym powstał ten materiał – Chinach. To tam odnaleziono pierwsze ozdoby z włóknistej masy (protoplastów masy papierowej), a kroniki z początków ery nowożytnej podają, że stosowano odpowiednio złożone i pomalowane arkusze papieru w celach religijnych. Natomiast w starożytnej Japonii powstały rzemiosła oparte na odpowiednim składaniu i wycinaniu papieru w celu wykonywania ozdób. W VIII wieku ta forma sztuki została rozprzestrzeniona na Bliski Wschód oraz na tereny Europy. W Indiach do obrzędów religijnych związanych z oddawaniem czci bogu Krysznie używano wycinanego papieru, który miał obrazować sceny z życia bóstwa. Natomiast w Izraelu od około 1300 roku zaczęto używać odpowiednio wycinanych arkuszy papierowych w wytwórstwie religijnych artefaktów oraz dekoracji do obchodzenia Święta Żniw (Szawuot).
Czy wiesz , że...
Najstarszą zachowaną publikacją dotyczącą sztuki składania papieru (origami) jest Sembazuru Orikata („Składanie tysiąca żurawi”) napisana przez Akisato Rito i opublikowana w 1797 roku. Opisywała jednak bardziej zwyczaje kulturowe, niż przedstawiała instrukcje wytwórcze.
W Japonii istnieje zwyczaj, który głosi, że jeśli ktoś złoży 1000 papierowych żurawi, otrzyma jedno specjalne życzenie.
Dopiero pod koniec XV wieku tworzenie dzieł artystycznych poprzez wycinanie papieru dotarło do Europy. Wiele źródeł wskazuje na Polskę oraz Ukrainę jako kraje dzięki, którym „wycinanki” głęboko zakorzeniły się na „starym kontynencie”. W XVI wieku wycinanie papieru opanowało całą Europę, a szczególnie Szwajcarię, Francję oraz Niemcy, gdzie sztukę tą nazwano Scherenschnitte („cięcie nożycowe”). Gdy tylko papier stał się tańszy i bardziej dostępny, sztuka ta szeroko rozprzestrzeniła się na wsi i z upływem lat stała się regionalnym dziedzictwem.
W okresie XX wieku wykorzystywanie rzemiosła papierowego w sztuce często było bagatelizowane i nazywane „dziecięcymi zabawami”. Mimo to wielu artystów pracowało z wykorzystaniem papieru jako podstawowego materiału do kreowania swoich dzieł. Papier znalazł szczególne zastosowanie w scenografii, prototypowaniu oraz reklamie.
Wytwórstwo papieru, jako rodzaj rzemiosła papierowego
Jak wspominałem wcześniej, wytwórstwo papieru jest sztuką. Pisałem już o papierze czerpanym oraz lanym. Jednakże te rodzaje produkcji nie są jedynymi typami rzemiosła papierowego obejmującego produkcję i formowanie arkuszy papieru. Papiernicy mogą tworzyć prawdziwe dzieła sztuki, zmieniając poszczególne etapy produkcji. Zalicza się tu:
Modyfikowanie przypowierzchniowe
Papiernik podczas formowania ostatecznej warstwy pulpy papierowej na sicie, może dodawać do zawiesiny różne przedmioty jak np. płatki kwiatów, liście, kawałki podartego papieru lub długie włókna posiadające kontrastowe kolory. Rzemieślnicy z mniejszym doświadczeniem często jednak wybierają prostszą operację. Jest to umieszczanie przedmiotów na mokrym papierze zaraz po jego uformowaniu. Takie rozwiązanie sprawia, że dodane obiekty będą zawsze rozmieszczone zgodnie z wolą twórcy, a ich położenie będzie w zewnętrznej warstwie arkusza, co wpływa na ich wyrazistość. Natomiast wadą tej metody jest słabe scalenie (zintegrowanie) dodatków z całą masą papieru, co może prowadzić w przyszłości do rozwarstwień. Umiejscowienie w zewnętrznej warstwie może też negatywnie wpływać na dokonywanie zapisu na tej powierzchni.
Czy wiesz , że...
Kevin Garcia i Jon Tse stworzyli papier, którego surowcem wyjściowym jest odpad kamienny. Nie wymaga użycia drewna, czy dużej ilości wody. Cechuje się o wiele wyższą wytrzymałością i odpornością na wilgoć w stosunku do dobrze nam znanego papieru z celulozy.
Dobrym przykładem artystycznej modyfikacji końcówki procesu formowania jest tzw. „cloud paper”. Arkusze tego papieru charakteryzują się występowaniem subtelnych fal na powierzchni – przypominające kształtem chmury. Uzyskuje się je poprzez odpowiednie rozłożenie włókien o kontrastującej barwie. Procedura otrzymania obejmuje najpierw zaczerpnięcie masy z kadzi, w której znajdują się włókna w kolorze tła papieru. Po tym, jak woda z powstałej warstwy zostanie odsączona, dochodzi do ponownego zanurzenia, ale tym razem w kadzi z włóknami o innej barwie i ich odpowiednie rozmieszczenie. Jest to proces bardzo precyzyjny i wymagający doświadczenia. Najważniejsze jest bowiem, by rzemieślnik w odpowiedniej chwili przechylił sito formujące, umożliwiając nowym włóknom (kontrastowym) przesunięcie się do przodu i po chwili zatrzymanie. Ta czynność jest kluczowa w celu otrzymania efektu chmur. Zależy jednak od wielu czynników, które rzemieślnik musi wziąć pod uwagę. Jak np.:
- Przepuszczalność wstępnie utworzonej warstwy;
- Zachowanie się włókien kontrastujących w przypadku zatrzymania (mechanizm ich zwijania);
- Odpowiedni kąt przechylenia;
- Hydrodynamikę włókien w zawiesinach wodnych.
Warstwowanie
Jest to proces, w którym papier uzyskuje się poprzez wytworzenie (nakładanie) kolejnych warstw włókien. Na przykład podczas wytwarzania można korzystać z kadzi zawierającej zawiesinę kolorowych włókien, z której masa nakładana jest w postaci różnych wzorów. Nakładanie prowadzi się poprzez nalewanie lub wstrzykiwanie zawartości dodatkowej kadzi. Może się to kojarzyć z np. dekorowaniem powierzchni toru. W odróżnieniu od modyfikacji końcowego etapu formowania, na warstwę „ozdobną” nakładana jest zawsze warstwa podstawowa. Dlatego też uzyskiwane wzory są mniej widoczne i mają przeważnie charakter objętościowy, a nie powierzchniowy (są tak samo widoczne po każdej stronie arkusza).
Marmurowanie
Często opisywanym i najbardziej przykuwającym oko procesem wytwarzania artystycznego papieru jest marmurowanie. Jest to sztuka pochodząca z Japonii, która pozwala nakładać na powierzchnię arkusza papieru kolorystyczne efekty przywodzące na myśl strukturę marmuru. Metoda ta była i jest wykorzystywana do tworzenia kart ksiąg, które znajdowały się od strony okładek (tzw. „podszewka” lub „wyklejka” książki). Marmurowanie uzyskuje się przez dodanie do wody roztworu atramentu i oleju mineralnego, który to utrzymuje się na jej powierzchni. Przypomina to pływającą, kolorową plamę oleju, którą przy użyciu grzebieni lub szpatuł można dowolnie rozprowadzać po powierzchni, tworząc niekiedy fantazyjne wzory. Można je wzbogacać poprzez nanoszenie zakraplaczem dodatkowych pigmentów lub zagęszczaczy (np. kleju do tapet).
Tworzony wzór jest przenoszony na papier poprzez następujące po sobie operacje:
- Delikatne ułożenie arkusza na powierzchni zabarwionej wody;
- Podniesienie zabarwionego arkusza i spryskanie go czystą (najlepiej miękką) wodą;
- Wysuszenie papieru z prasowaniem.
Inną metodą marmurowania jest umieszczenie papieru na powierzchni wody, odczekanie, aż nasiąknie i szybkie nałożenie nań kolorowych wzorów. Dopiero po tym arkusz jest wyciągany, przemywany oraz wysuszany.
Kolaż
Kolaż to technika artystyczna polegająca na wykorzystaniu kawałków papieru w tworzeniu nowego arkusza. Tradycyjnie mokre ścinki papierowe układano ze sobą tworząc arkusz papieru, a następnie suszono go i prasowano. Kolaż także można zastosować podczas warstwowania czy przy końcowym etapie formowania papieru z zawiesiny włókiem. Obecnie poprzez kolaż rozumie się także tworzenie obrazów z wyciętych lub wyrwanych kawałków stronic gazet albo książek.
Rys.1. Współczesna forma kolażu
Formowanie lub upcycling papieru, jako forma rzemiosła papierowego
Wskazałem przykłady procesów, które mogą towarzyszyć ręcznemu wykonawstwu arkuszy papieru. Jednakże mnogość rozwiązań artystycznych pojawia się z zastosowaniem stworzonego już arkusza albo poprzez jego upcycling. Muszę jednak zaznaczyć, że w tym przypadku nie będę odnosił się do zastosowania papieru jako nośnika pisma lub grafiki. Jest to podyktowane tym, że w odniesieniu do rzemiosła papierowego rozumie się (poza tworzeniem arkusza) modelowanie papieru, jako materiału poprzez najczęściej trzy operacje:
- Zginanie (papieroplastyka);
- Wycinanie;
- Sklejanie.
Tym samym do przykładów rzemiosła papierowego z wykorzystaniem stworzonego już arkusza zalicza się:
Artystyczne wycinanie papieru
O tej formie rękodzieła wspominałem już na początku artykułu. Wycinanie papieru albo po prostu wycinanki to (jak nazwa wskazuje) rzemieślnicze wykonanie cięć na arkuszu w celu stworzenia jakiegoś przekazu artystycznego. Podstawowym narzędziem obróbczym w tym procesie są nożyczki, noże, żyletki, czasami gilotyny i odpowiednio uformowane wykrojniki. W przypadku polskich i ukraińskich wycinanek, podczas cięcia stosuje się dodatkowo odpowiednie złożenie papieru w celu osiągnięcia lustrzanego efektu wycięć, a tym samym otrzymanie pewnego stanu symetrii.
Rys.2. Wycinanki z kolekcji Juliusza Dunikowskiego, stworzone prawdopodobnie na początku XX
Obecna technologia pozwala na pełną automatyzację wykonywania wycinania papieru. Na rynku dostępne są już wycinarki laserowe i elektroniczne maszyny sztancujące, które szybko i łatwo pozwalają tworzyć nawet bardzo skomplikowane wycięcia. Coraz częściej spotykam się z drukarkami FDM, które posiadają w standardzie głowice laserowe do cięcia papieru.
Origami
Origami to sztuka składania papieru ma swe korzenie w starożytnych Chinach. Jednakże w pełni rozwinęła się w Japonii. Opiera się na odpowiednim złożeniu arkusza w celu stworzenia przestrzennego tworu bez użycia klejenia lub wycinania. Poza wyrazem artystycznym origami znalazło zastosowanie w wielu dziedzinach jak np. architektura, medycyna. Zmiana formatu elementów płaskich za sprawą złożenia stała się jedną z dziedzin nauk technicznych – inżynieria origami.
Rys.3. Przykład wyrobu origami - smok
Kirigami
Sztuka oparta na origami. Jednakże w tym przypadku nadaje się kształt przedmiotom tworzonym z papieru poprzez nacinanie w trakcie jego składania. Rodzaj rzemiosła papierowego, który obecnie najczęściej przeznacza się do budowy makiet oraz rekwizytów (np. w cosplay’u).
Rys.4. Przykład wyrobu kirigami - makieta świąteczna
Découpage
Rodzaj rzemiosła papierowego polegająca na przyklejaniu papieru na różne przedmioty oraz dodatkowo przeprowadzaniu na nim zabiegów powierzchniowych. Ta sztuka ozdabiania przedmiotów mocno rozwija się od lat 90. XX wieku. Zapoczątkowane jako oklejanie przedmiotów kolorowym papierem, zostało wzbogacone o wykonywanie specjalnych efektów malarskich i strukturalnych oraz aplikowanie elementów upiększających jak perły, czy nawet płatki złota.
Rys.5. Szkatułka ozdobiona metodą découpage
Czy wiesz , że...
Francuski artysta Henri Matisse poświęcił 14 lat swojego życia na tworzenie decoupage. W 1941 r. zdiagnozowano u niego raka jamy brzusznej i po operacji był przykuty do wózka inwalidzkiego. Ten nowy stan dla człowieka czynu był prawdziwym wyzwaniem. Wykorzystał swoje umiejętności malarskie i rzeźbiarskie przy pracy z nowym medium – układał w kompozycje kawałki kolorowego papieru. Ten nowy typ rękodzieła pozwolił mu na powrót do świata sztuki. To właśnie dzięki decoupage stał się jednym z najbardziej znanych artystów XX-ego wieku.
Paper Mâché
Rzemiosło przynoszące na myśl rzeźbienie w glinie lub technologie przyrostowe. Surowcem do tworzenia przestrzennych rzeczy tej technice są kawałki papieru lub masa włóknista, czasem wzmocniona tekstyliami. Do związania surowców stosuje się kleje, krochmal, żelatynę, białka jajek lub wykorzystuje się adhezję wilgotnych włókien masy papierowej. Obecnie „rzeźby” z masy papierowej wykorzystuje się w obrzędach, prototypowaniu, scenografii i budownictwie.
Quilling
Jest to forma rzemiosła papierowego, w której przy użyciu pasków z papieru tworzy się dekoracyjne wzory. Paski poddaje się różnym technikom zwijania, kształtowania oraz sklejania po to, by otrzymać różne drobne elementy przestrzenne. Powstałe elementy łączy się ze sobą w celu stworzenia wyrobów 3D lub „płaskorzeźb”. Osiąga się to przez ich odpowiednie sklejenie ze sobą lub przyklejanie do płaskiej powierzchni.
Haft na papierze
Jest to (jak nazwa skazuje) wykonanie haftu na płaskich wyrobach papierniczych. Dotyczy głównie tworzenia obrazów na grubym arkuszu brystolu lub cienkiej tekturze. Zastosowanie papieru zamiast tkaniny powoduje stworzenie sztywniejszego dzieła, które dodatkowo wykorzystuje nierówność powierzchni wywołaną haftem w celu nadania głębi obrazu (efekt 3D). Coraz częściej dochodzi do zastosowania haftu na obrazach wykonanych kredkami, ołówkiem lub węglem. Rzemiosło to jest także wyjątkiem, w kontekście wykorzystania trzech podstawowych operacji, o których pisałem wyżej.
Wiklina papierowa
Forma rzemiosła papierowego nawiązująca do sztuki wikliniarstwa. Różnica między jednym i drugim polega na zastosowaniu różnego surowca oraz jego wykończeniu. W przypadku tradycyjnego wyplatania stosuje się liście lub łodygi roślin np. wiklinę. W papierowej wersji używa się zrolowanych arkuszy papieru, które podobnie jak materiały pochodzenia roślinnego podaje się wyplataniu. Różnica dotyczy także operacji końcowych, takich jak lakierowani lub malowani wykonanego tworu. Do papieru, ze względu na jego właściwości, stosuje się często inne środki barwiące oraz zabezpieczające.
Książki pop-up
Są to książki z trójwymiarowymi stronami – posiadają ruchome elementy, wyskakujące okienka, formy przestrzenne. Wykonawstwo książek pop-up zalicza się do rzemiosła papierowego ze względu na wykorzystanie papieru oraz technik jego składania i odpowiedniego wycięcia. Książki te cieszyły się popularnością w latach 80. i pod koniec lat 90. ubiegłego wieku. Jednakże w ostatnich latach znowu zyskały na popularności, ze względu na możliwości edukacyjne, jakie mogą nieść, szczególnie w przypadku najmłodszych dzieci. Choć obecnie ich produkcja może być w pełni zautomatyzowana, to wciąż jest wielu rzemieślników, którzy ręcznie wykonują egzemplarze na zamówienie.
Shifu
Jest to określenie rzemiosła papierowego, które polega na tworzeniu tekstyliów z papieru. Grubą nić lub przędzę do wykonania tkaniny (shifu) otrzymuje się najczęściej skręcając wąskie papierowe paski z papieru. Odzież wykonana tą metodą w przeszłości cieszyła się dużym zainteresowaniem w Japonii oraz Europie. Tego typu ubrania były niedrogie, lekkie i ciepłe. Shifu wykonywano także bez przędzenia, jako tkaniny używając arkuszy papieru czerpanego, który poddawano krochmaleniu. Jednakże ubrania Shifu, które wymagały wyrobu z przędzy, były na ogół kojarzone z lepszą „marką”.
Tworzenie kart okolicznościowych
W dobie druku laserowego tworzenie kartek okolicznościowych może kojarzyć się z zajęciami plastycznymi w szkole. Jednakże to właśnie te przedmioty, niekiedy ze wstawkami z kamieni i metali szlachetnych są przykładem rzemiosła papierowego wymagającego szerokiej wiedzy i doświadczenia. Artystyczne wykonywanie kartek okolicznościowych ma się obecnie bardzo dobrze pod kątem zainteresowania. Jest jednak bardzo wymagające ze względu na to, że często wymaga znajomości dodatkowych procesów, jak np.:
- Tworzenie papieru czerpanego;
- Artystyczne wycinanie i składani (często stosuje się techniki origami);
- Introligatorstwo artystyczne;
- Wykonywanie stempli i wykrojników;
- Instalowanie układów elektronicznych (np. karty grające);
- Jubilerskie techniki zdobnicze.
Czy wiesz , że...
Niekiedy do rzemiosła papierowego zalicza się wykonawstwo papierowych kwiatów. Te nigdy niewiędnące kwiaty tworzy się, jako dekoracje domu lub na specjalne wydarzenia. Do ich wykonawstwa stosuje się bibułę, tekturę i kolorowe arkusze papieru. Jednak ze względu na wykorzystanie pozostałych typów rzemiosł i brak jakiejkolwiek odmienności technologicznej, wykonywanie papierowych kwiatów nie powinno być traktowane jako odrębne rzemiosło
Kilka słów na zakończenie
Obecnie wyroby papierowe to jedne z najtańszych oraz najbardziej dostępnych materiałów rzemieślniczych. Ze względu na swoje właściwości mogą być zarówno głównym surowcem wytwórczym, jak i pomocniczym – wykonywanie prototypów, modeli lub elementów formujących. Istotną zaletą rzemiosła papierowego jest możliwość jego wykonywania nawet w niewielkim lokum bez konieczności wyekwipowania w drogi, profesjonalny sprzęt. Kolejną zaletą rzemiosła papierowego jest to, że może służyć jako manualne ćwiczenie do wykonywania innych prac artystycznych. Świadczy o tym opinia niektórych osób pracujących z gliną, które wskazują, że wstępnie ćwiczyli wykonywanie przedmiotów z paper mâché.
Rzemiosło papierowe wciąż jest modne, a nawet stanowi podwaliny dla technologii przyszłości, czego przykładem jest origami. Wyroby papierowe są uniwersalnymi materiałami, a rzemiosło z nimi związane też cechuje się wszechstronnością. Korzystając z upcyclingu, łączenia np. mas papierowych z innymi materiałami jak stal, minerały lub drewno, można uzyskać niepowtarzalne, wpisujące się w obecne nurty społeczne dzieła. Uważam, że niezależnie, jakie rzemiosło Cię fascynuje, warto rozważyć poświęcenie nieco uwagi któremuś z rzemiosł papierowych. Produkty dzięki nim stworzone mogą dopełniać Twoje wyroby (np. jako opakowanie).
Do stworzenia tego artykułu skorzystano z:
- Praca zbiorowa: „7 paper crafts”, w: „Living craft traditions of India”, National Council of Education Research and Training, New Delhi 2008
- Jordão A.: „Discovering paper design”, Faculdade de Belas Artes, Universidade do Porto, Porto 2015
Hubbe M. A., Bowden C.: „Handmade paper: A review of its history, craft, and science”, BioResources, 2009, Vol. 4(4), s. 1736-1792