Obecnie do zapisu informacji korzysta się z urządzeń elektronicznych lub papieru. Jednakże to ten ostatni oraz każdy materiał pisarski przed nim, pomagały w kreowaniu naszej cywilizacji i dzieł, które zrodziła. Zatem warto poznać ich historię.
Wprowadzenie
O papierze (a raczej wytworach papierniczych) już pisałem na łamach „Tech for arts”. Dla przypomnienia: wyroby papiernicze to tworzywa włókniste otrzymywane głównie w postaci arkuszy lub wstęgi z odpowiednio przygotowanych, uformowanych, odwodnionych i wysuszonych (głównie) włókien roślinnych z ewentualnymi dodatkami. Mimo tak prostej budowy, przez setki lat sposób wytworzenia papieru stanowił ścisłą tajemnicę, a wszystkie kraje, które ją poznały, zauważalnie szybko zaczęły się rozwijać. Wielu naukowców wskazuje, że tak jak dzisiaj komputery spowodowały wielokrotnie szybszy rozwój ludzkiej cywilizacji, tak wcześniej czynił to papier. Jednakże nie był to jedyny materiał pisarski.
No właśnie, materiały pisarskie … co to takiego? Są to materiały, na których można dokonać zapisu informacji (za pomocą pisma lub obrazów), a następnie przekazywać i przechowywać tą treść. Czyli jest to zwyczajnie podłoże dla liter oraz rysunków. Przed nastaniem epoki komputerów ludzkość miała za cel stworzenie materiałów, które można byłoby zginać, łatwo zapisywać oraz tanio produkować, a ich transport nie byłby utrudniony z powodu masy.
Zanim rozpoczęła się historia papieru
Papier jest obecnie najdoskonalszym materiałem pisarskim, jaki stworzył człowiek. Jednakże na długo przed nim ludzkość musiała sobie jakoś radzić z zapisem informacji niezbędnej do przechowywania wiedzy i doświadczeń innych. Wraz z rozwojem religii oraz administracji państwowej, wymagane było stworzenie materiałów pisarskich. Miały one wspomagać prace urzędników, kapłanów oraz wszystkich przedstawicieli zawodów, gdzie pamięć ludzka była niewystarczającym narzędziem zapisu.
Przed stworzeniem papieru do materiałów pisarskich zaliczano m.in.:
Kamienne tablice
Kamienne ryty oraz malunki były już wykonywane w jaskiniach naszych praprzodków. Najstarszymi znakami są malowidła naskalne sprzed ok. 13 000 lat p.n.e. Od tamtego czasu kamień dość często służył jako materiał pisarski. Stosowano go np. w formie małych tabliczek, na których substancjami malarskimi lub węglem i kredą wykonywano krótkie zapisy. Można je było w każdej chwili zetrzeć, by dokonać nowego zapisu. Natomiast ryty, które na wieczność miały przekazywać informacje, wykonywano na wygładzonych lub chropowatych filarach, płytach, głazach. W przeszłości w ten sposób dokonywano trwałych oznaczeń budynków, upublicznienia praw religijnych i państwowych (na obeliskach lub płytach) oraz zapisów upamiętniających. W naszych czasach to właśnie te ostatnie są wciąż głównie wykonywane na materiale pisarskim, jakim jest kamień. Mówię tutaj o wszelkiego typu tablicach upamiętniających ważne wydarzenia, twórców lub zmarłych. Wystarczy, że wybierzesz się na cmentarz, by zobaczyć piękne, kaligraficzne dzieła w kamieniu (głównie w granicie i konglomeracie).
Czy wiesz , że...
W USA w roku 1980 postawiono tajemniczy monument Georgia Guidestones – nikt nie wie dokładnie, kto zlecił jego zbudowanie oraz dlaczego. W czerwcu 1979 roku firma Elberton Granite Finishing Company została poproszona o wykonanie pomnika przez „małą grupę lojalnych Amerykanów”. Domniemany rzecznik tej grupy, który kazał nazywać się Robert C. Christian, złożył zamówienie na megalityczną konstrukcję składającą się z 16-metrowych kamiennych tablic, które działałaby jak kompas, zegar i kalendarz. Kazał wyryć instrukcje ich użycia w ośmiu językach oraz zamieścić zbiór „wytycznych praw” dla ludzkości. Podkreślił także, że kamienne tablice powinny być w stanie przeciwstawić się klęskom żywiołowym i przetrwać setki lat. Uznaje się, że kamienne tablice mają za zadanie pomóc tym, którzy przeżyją zbliżającą się apokalipsę w odtworzeniu zniszczonej cywilizacji.
Gliniane oraz terakotowe tabliczki
W starożytności cegły i terakota były również używane, jako nośnik informacji. Na tego typu ceramice dokonywano wyrycia napisów, a następnie poddawano je suszeniu lub wypalaniu. W ten sposób o wiele łatwiej niż w kamieniu można było wykonać wiekowy zapis. Takiej formy zapisu używano w Mezopotamii od około 3100 roku p.n.e. To głównie skrybowie świątynni przy użyciu odpowiednio przyciętej trzciny nanosili na wilgotne, gliniane tabliczki znaki w kształcie klina (pismo klinowe). Po dokonaniu zapisu suszyli je na słońcu.
Również na Krecie, gdy doszło do zmiany pisma obrazkowego na symboliczne, zaczęto stosować gliniane tabliczki. To pismo (tzw. linearne) oraz formę zapisu przejęli Grecy w czasach mykeńskich – ok. 1500 roku p.n.e.
Drewno, muszle i skorupy
W Chinach od ok. 1500 roku p.n.e. używano, jako materiału pisarskiego drewna bambusowego. Były to cienkie paski bambusa, które umożliwiały zapis kolumnowy. Łączenie pasków nićmi umożliwiało tworzenie dłuższych „bambusowych” dokumentów. Przez prawie 1000 lat panowania dynastii Shang stosowano właśnie taki rodzaj zapisu.
W Indiach około 500 roku p.n.e. drewniane tabliczki (niekiedy przyciemniane) służyły do pisania w świątyniach, urzędach i szkołach. Pisano po nich głównie przy zastosowaniu kredy. Można rzec, iż było to przodkinie obecnych czarnych lub zielonych tablic szkolnych. Drewno również nadawało się do wykonywania trwałych zapisów poprzez wycięcie na nim konkretnych znaków. Do dzisiaj wciąż się to praktykuje, szczególnie przy produkcji artystycznych szyldów.
Innymi naturalnymi materiałami, które były wykorzystywane do zapisu, są muszle i skorupy (np. żółwie). Były głównie stosowane, jako materiały pisarskie pod amulety lub elementy pamiątkowe. Okazy niektórych muszli z inskrypcją zostały odkryte w ruinach buddyjskich budowli kultu w Salihundam. Natomiast w Chinach odkryto pancerz żółwia, na którym wyryto pismo ok. 1700 lat p.n.e.
Tabliczki woskowe
Do zapisu i wykonywania rysunków służyły także tabliczki z drewna lub innego sztywnego materiału pokryte po jednej stronie warstwą wosku pisarskiego. Po tabliczkach pisano tzw. rylcem (metalowym lub kościanym), a w celu usunięcia zapisu zacierano część warstwy wosku lub nakładano nową. Zatarcia dokonywano najczęściej szeroką łopatką dołączoną do rylca. Często wskazuje się, że tabliczki woskowe mają swój początek na starożytnym Bliskim Wschodzie w XV wieku p.n.e. Stanowiły najczęściej odpowiednik dzisiejszego notatnika lub materiał pisarski do wysyłania wiadomości. Tabliczki woskowe były tańsze niż pergaminy czy papirusy, a ponadto można było ich wielokrotnie używać. Używali je Grecy i Rzymianie – ci drudzy wprowadzili je do wyposażenia dowódców jednostek wojskowych w postaci składanych rzymskich „tabul”. Były dość długo używane – w Europie stosowano je jeszcze w XIV wieku.
Kora i liście drzew
Na całym świecie wykorzystywano także kory drzew do tworzenia kartek oraz okładek. Wewnętrzna, gładsza strona była oddzielana od twardej zewnętrznej i wykorzystywana do produkcji stron (w starożytnym Rzymie nazywane liber), a twarda zewnętrzna pozostałość często była stosowana, jako okładki. Przykładem są najwcześniejsze teksty buddyjskie, które zostały zapisane na paskach kory brzozowej. Ze względu na rodzaje stosowanych drzew oraz różnice kulturowe powstało wiele typów materiałów pisarskich na bazie kory. Do najbardziej znanych należą:
- Tapa – polinezyjski materiał zrobiony z kory różnych drzew przede wszystkim z rodziny morwowatych (Morus, Broussonetia, Ficus). Drzewa i krzewy dostarczały łyka, które zwilżone ubijano młotkami na twardym podłożu tak długo, aż powstał trzymający się razem, mniej lub bardziej cienki, podobny do filcu materiał. Na wyspach Pacyfiku, w południowej i środkowej Ameryce, w Afryce i południowej Azji tapa wciąż służy do różnych celów np. do produkcji odzieży.
- Huun – materiał podobnie jak tapa pochodził z ubijanej kory, który został wynaleziony przez Majów. Achologowie donoszą, iż służył jako nośnik pisma dla świętego kalendarza, przepowiedni, historycznych rysunków i procedur medycznych.
- Amatl (amate) – materiał stworzony przez Azteków, którzy używali do jego wyrobu wewnętrznej części kory dziko rosnących figowców. W języku azteckim „mate” oznacza zarówno figowiec, jak i papier. By otrzymać amatl trzeba było gotować łyko w roztworze popiołu drzewnego. Po wypłukaniu układało się je w kratkę (przemiennie) na desce i ubijało. Dzięki temu włókna wypełniały wolne przestrzenie. Następnie amatl suszyło się na słońcu. Do dziś amatl jest produkowany przez Indian Otomi w południowym Meksyku.
Rys.1. Meksykański rzemieślnik w trakcie wykonywania amate
Poza korą do zapisu stosowane były także liście niektórych roślin. Dobrym tego przykładem są liście palmowe (tada-patra) stosowane w południowych Indiach. Wykorzystywano palmy tada, tala oraz tati, z których wykonywano kartki rękopisów. Liście tych palm odpowiednio suszono, dodatkowo je rozprasowując. Następnie przycinano je na jednakowy format i zszywano razem – podobnie jak pod koniec XIX wieku niektóre książki lub zeszyty.
Papirus
Najbardziej zbliżony do papieru w czasach starożytnych był papirus. Wykonywano go z cibory papirusowej (Cyperus papyrus) z rodziny turzycowatych. Rosła ona głównie w tropikalnej Afryce i w rejonie Morza Śródziemnego, przede wszystkim nad Nilem. Dolną część trójkątnej łodygi o grubości nawet 8 cm i wysokości 4 – 5 m cięło się na cienkie, około 1,5 cm szerokie paski i układało obok siebie na desce. Drugą warstwę takich pasków układano poprzecznie do pierwszych. Następnie materiały te ubijano i ściskano. Wypływający przy tym sok zawierający skrobię wiązał całość. Na koniec dochodziło do prasowania oraz suszenia całości i tak powstawał arkusz. Sklejając ze sobą arkusze, tworzono długi zwój (papirus). Takie papirusy znaleziono między innymi w grobowcach faraonów egipskich. Najstarsze zwoje papirusowe zostały wykonane ponad 3000 lat p.n.e. Papirus produkowali Egipcjanie, a także mieszkańcy Palestyny, Mezopotamii i Sycylii. To właśnie od nazwy papirus powstało słowo papier.
Czy wiesz , że...
Najdłuższy zachowany zwój papirusu ma długość 37 metrów. Jest to „Zwój Greenfielda”, na którym spisano prawa, pieśni i zaklęcia egipskiej „Księgi Umarłych”.
Skóra, pergamin i welin
Starożytni mieszkańcy terenów basenu Morza Śródziemnego używali droższych alternatyw dla papirusu – skóry zwierzęcej lub błon zwierzęcych. Skóra była sporadycznie używana do pisania od około 2500 roku p.n.e. – można było po niej pisać tylko po jednej stronie. Dopiero po wykonaniu z niej pergaminu można było pisać po obu stronach. Pergamin, choć drogi to wyparł większość innych materiałów pisarskich stosowanych Europie i na Bliskim Wschodzie. Stało się tak ze względu na jego wytrzymałość, możliwość usuwania raz naniesionego teksu i zszywania w przypadku rozdarcia. Można powiedzieć, iż to do niego należała epoka średniowiecza. W Europie był to materiał używany do tworzenia kart wszystkich ksiąg sporządzanych przez średniowiecznych, klasztornych skrybów. Pergamin mimo, iż został później wyparty przez papier, to podobnie jak skóra ciągłe był (gdzieniegdzie wciąż jest) używany do oprawiania ksiąg.
Rys.2. "Herbarium" jako przykład księgi wykonanej z pergaminu i skóry
Proces produkcji pergaminu bazował na odpowiedniej obróbce skóry zwierzęcej. W Europie do jej etapów należało:
- Staranne mycie;
- Namaczanie w wodzie z wapnem gaszonym, dzięki któremu można było łatwiej pozbyć się sierści i naskórka, które kilkukrotnie powtarzano, ale z mniejszym stężeniem wapna;
- Naprzemiennie z namaczaniem prowadzenie wygładzania i usuwania tłuszczów oraz żółtej barwy przy użyciu rasorium (ostre narzędzie do wygładzania);
- Po namaczaniu oraz wygładzaniu skórę naciągano na drewnianej ramie, nadając jej odpowiednią grubość, suszono, wygładzano bismutem (pumeksem), a na końcu blichowano (bielono) kredą.
Wszystkie te operacje zajmowały do 12 tygodni, czyli ok. 6 razy dłużej niż produkcja papieru i papirusu o tej samej powierzchni. Nieco szybciej otrzymywano pergamin na Bliskim Wschodzie. Tam skóry wytrawiano w mieszance substancji roślinnych, czasem z dodatkiem zwierzęcego moczu i odchodów (ze względu na zawartość mocznika).
Bardzo istotne (niezależnie od procesu) było rozciągnięcie pergaminu podczas suszenia. Podczas tego działania pozycja włókien ulegała zmianie. Układały się one warstwami równolegle do kierunku ciągnięcia. Dzięki tej strukturze pergamin był delikatny i elastyczny, w odróżnieniu od skór garbowanych.
Rys.3. Współczesna, niemiecka pracownia wytwarzania pergaminu
Droższą wersję pergaminu, ale za to jeszcze bardziej miękką i delikatniejszą stanowił welin. Wykonany był ze skór młodych, a czasem nowo narodzonych lub nienarodzonych (wyciętych z brzucha matki) np. cieląt, owiec i kóz. Źródła francuskie, bliższe oryginalnej etymologii, mają tendencję do definiowania welinu, jako tylko skóry cielęcej. Natomiast British Standards Institution definiuje pergamin, jako wytwór wielowarstwowy skóry, a welin jako pojedynczą, cienką warstwę. W rzemiośle artystycznego pisania, liternictwa i introligatorstwa, welin jest zwykle zarezerwowany właśnie dla skóry cielęcej, podczas gdy każda inna skóra nazywana jest pergaminem.
Papier – chiński materiał pisarski
Wielu autorów wskazuje, iż pierwsze papierowe kartki zaczęły się już pojawiać około 200 lat p.n.e. w Chinach. Były wykonane ze ścinków jedwabnych, wełny jedwabnej i niewielkich ilości włókien zwierzęcych. Dopiero zastosowanie włókien konopnych sprawiło, że uzyskano papier częściowo zbliżony jakościowo do dzisiejszego. Najstarszy do tej pory odkryty egzemplarz papieru konopnego został odkryty w jednym z grobowców z okresu dynastii Han (180-50 p.n.e.). Nie wiadomo jednak, kto by wytwórcą tego materiału.
Rys.4. Najstarszy fragment papieru (a konkretnie mapy) znaleziony w Chinach - prawdopodobnie przełom I i II wieku p.n.e.
Pierwszy udokumentowany wytwórca papieru to Cai Lun. Jego produkt możemy nazwać przodkiem w prostej linii obecnych ryz papieru w drukarkach. Cai Lun był człowiekiem wykształconym i pełniącym służbę na dworze cesarza Ho Di za panowania dynastii Wschodniej Han. Jako minister odpowiadał za dostawę wszelkich przedmiotów powszechnego użytku na dwór cesarski. Będąc wysoko postawionym urzędnikiem, miał dostęp do środków finansowych i materiałów niezbędnych do badań nad technologią produkcji papieru. Zebrał, opracował oraz uogólnił dotychczasowe wzmianki o produkcji papieru i na tej podstawie opracował własny przepis wytwarzania tego materiału pisarskiego. Jako surowiec wykorzystał łyko z drewna morwowego, młode pędy bambusowe, słomę ryżową i zbożową, trawę, wodorosty, odpady włókiennicze (tzw. wyczerki) z lnu, konopi, bawełny oraz stare sieci rybackie.
W 105 r. przedstawił cesarzowi próbkę stworzonego arkuszu papieru. Jego wynalazek wzbudził zachwyt cesarza, który nagrodził swego ministra złotem i tytułem arystokratycznym. Natomiast stworzoną technologię ogłosił tajemnicą państwową, za zdradzenie której groziły surowe kary. Tajemnica była przestrzegana prawie przez następne 400 lat.
Czy wiesz , że...
Cai Lun jest znany i ceniony w Chinach tak samo, jak w Europie Gutenberg. Nawet bardziej, bo po swojej śmierci wynalazca był czczony, jako bóstwo i składano mu ofiary z papieru. Wiele wieków później w miejscowości Chengdu wystawiono świątynię ku czci Cai Luna
Choć jak nadmieniłem wcześniej, papier w Chinach był znany jeszcze przed narodzinami Cai Luna, to w porównaniu z jego produktem był znacznie gorszy. Tworzono go z wyczesków konopi, miał grubą fakturę, a jego nierówna powierzchnia wykluczała go jako materiał piśmienniczy i używano go przede wszystkim do pakowania. Materiał pisarski wyprodukowany przez Cai Luna wyróżniał się gładką powierzchnią, okazał się bardzo wydajny, a niskie koszty produkcji stanowiły czynnik decydujący o jego natychmiastowym upowszechnieniu. Jak wyglądał proces produkcji stworzony przez Cai Luna? Otóż składał się on z następujących operacji:
- Przemycie surowców roślinnych w miękkiej wodzie (woda deszczowa lub ze strumienia);
- Gotowanie w roztworze potażu (popiołu drzewnego) lub w mleku wapiennym – powstanie włóknistej masy;
- Przepłukanie wodą i miażdżenie tłukiem aż do rozdzielania się masy na drobne włókna – powstanie drobnej, włóknistej zawiesiny;
- Przelanie zawiesiny do kadzi z wodą;
- Czerpanie zawiesiny z kadzi przy użyciu dwóch czworokątnych, drewnianych ramek (sitowa i formatowa, która określała format oraz grubość arkusza) obitych gęstym sitem z pasemek bambusa i nici jedwabnych – powstanie na sicie zwartej masy;
- Odciek wody z warstwy włókien na sitach;
- Przełożenie utworzonej warstwy włókien na podkład filcowy;
- Suszenie na słońcu;
- Gładzenie między kamiennymi płytami.
Nowy materiał pisarski podbija Azję
Chińczycy z czasem ulepszyli produkcję papieru poprzez wprowadzenie dodatków. Zaczęto stosować skrobię, która była dobrym środkiem zaklejającym, a także dodawano środki barwne, które poza nadaniem odpowiedniego koloru powstrzymywały owadów. Wysokie znaczenie wykształcenia i literatury w chińskiej kulturze doprowadziło do dużego popytu na ten materiał pisarski. Papier idealnie sprawdzał się w chińskiej administracji, a także jako forma pieniędzy papierowych (w końcu ciężko było podrobić tajny materiał pisarski). Z czasem papier wniknął także do obrzędów religijnych Chin – podczas pogrzebów palono symboliczne figurki wykonane z papieru.
Rys.5. Najstarszy zachowany papierowy "banknot" pochodzący z Chin
W VI wieku wiedza na temat wytwarzania papieru trafiła (za sprawą kapłanów buddyjskich) do Korei. Zgodnie z niektórymi podaniami koreański mnich Don Cho wiedzę na temat wytwarzania papieru zabrał w 610 roku do Japonii. Tam produkcja papieru rozszerzała się na całe cesarstwo i była wykorzystywana w 40 prowincjach. To właśnie doprowadziło do powstania tradycyjnej, japońskiej metody produkcji papieru nazywanej „nagashizuki”. Praktykowana jest ona do dzisiaj, a opiera się na czerpaniu papieru przez wielokrotne zanurzanie formy, a nie tylko raz. Ponadto tworzone tak materiały pisarskie bielono wyłącznie na słońcu, przez co wiele gatunków japońskiego papieru ukazywało naturalne zabarwienie użytych włókien.
Oryginalność japońskiej produkcji bazowała także na odmienności surowca. Japońskie papiernictwo tradycyjne opiera się głównie na wykorzystaniu długich włókien łyka drzew kozo (rodzina morwowate), mitsumata (rodzina wawrzynkowate) i gampi (rodzina wawrzynkowate). Specjalny dodatek stanowi neri – klejąca substancja podobna do skrobi, która przedłuża odpływ wody i tym samym polepsza tworzenie się arkusza. W Japonii wciąż produkuje się papier rzemieślniczy według starych przepisów i tej właśnie metody.
Japoński papier często porównuje się do wina – jego świetność z biegiem lat rośnie. Prawdziwą jakość papieru zrobionego tradycyjnymi japońskimi metodami i niezależnie od grubości można rozpoznać często dopiero po upływie setek lat od wyprodukowania. Istnieje ogromna różnorodność japońskich papierów, których jakość i charakterystyka zależą od miejsca, w którym były czerpane. Prawie jak wino, którego smak zależny jest od warunków dojrzewania winogron.
Papier idzie w świat
Przed VIII wiekiem papier trafił do Indii oraz Persji. W 751 r. tajniki produkcji papieru poznali Arabowie, którzy po zwycięskiej bitwie nad rzeką Talas pojmali do niewoli między innymi chińskich rzemieślników papiernictwa. Wzbogaceni o nową wiedzę stworzyli wielką papiernię w Samarkadzie. Wraz z dalszymi podbojami arabskimi produkcję papieru rozpowszechniono w:
- Kairze – 900 r.;
- Fezu – 1100 r.;
- Hiszpanii – 1144 r.
Zaczęły powstawać liczne papiernie, które ze względu na wykorzystanie koła młyńskiego do napędu tłuków (a raczej ubijarek), nazywano młynami papierniczymi. W Europie pierwszy taki młyn powstał w 1144 roku w Xtivi (teraz San Filipe) koło Wenecji.
Rys.6. Ryciny przedstawiające pracę w młynie papierniczym
Wynalazek Johana Gutenberga – prasa drukarska, przyczynił się do zwiększenia zapotrzebowania na papier, który jako jedyny materiał pisarski najlepiej poddawał się drukowaniu. Doprowadziło to do znacznego ograniczenia używania pergaminu, który do tego czasu był wciąż bardziej ceniony niż papier (głównie w Europie).
Europejscy papiernicy wprowadziły pewne, niewielkie zmiany w produkcji papieru, które przełożyły się na jego właściwości. Były to:
- Wprowadzenie do rozwłóknienia szmat oraz roślin młotkowych ubijarek napędzanych wielkim kołem wodnym;
- Zaklejanie papieru klejem zwierzęcym (żelatyną), co dawało lepsze rezultaty niż przy stosowaniu skrobi – otrzymywano gładki, trwalszy i mniej przezroczysty papier nadający się do pisania gęsim piórem;
- Zastąpienie metalowymi drutami siatki z nici i bambusa, które w odróżnieniu od wariantów azjatyckich, były trwale przymocowane do ramki;
- Wprowadzenie znaków wodnych na papier dzięki stosowaniu odpowiednich form przytwierdzonych do metalowego sita.
Na początku, najczęściej stosowanym surowcem do produkcji papieru w Europie były szmaty bawełniane, lniane, konopne dostarczane przez zbieraczy szmat (średniowieczny upcycling). Po odpowiednim sortowaniu i obróbce (np. wycięcie klamer), szmaty poddawano maceracji (rozwłóknieniu w ubijarkach), która trwała nawet dwa dni.
Czy wiesz , że...
W szwedzkiej papierni w mieście Tumba produkowany jest znany papier Vasa. Wytwarzany jest przy udziale ok. 10% lin konopnych, pochodzących ze szwedzkiego statku wojennego – Vasa. W 1961 jego wrak wydobyto z dna Bałtyku po ponad trzystu latach od zatonięcia.
Do końca XVIII wieku papier produkowano ręcznie. Choć jakość jego była bardzo wysoka, to jednak zdolności produkcyjne młynów papierniczych były za małe, aby podołać zapotrzebowaniu. Dopiero za sprawą wynalazku Francuza Nicholas-Louis Roberta, czyli pierwszej maszyny papierniczej o długim sicie, doszło do maszynowej produkcji papieru. Była to jedna z pierwszych typów maszyn, które ostatecznie doprowadziły do automatyzacji całego procesu. Dawna rękodzielnicza tradycja zamieniła się w ciągu kilku wieków w nowoczesny przemysł.
Papier czerpany i lany
Jako twórcę artystycznego powinno Cię zainteresować, że papier czerpany nie jest jedynym typem papieru rzemieślniczego. Zagłębiając się w bardzo wdzięczny i niekiedy lukratywny temat rękodzieła papierniczego możesz natrafić na tzw. papier lany. Różnicę między jednym a drugim wyjaśnię przy użyciu charakterystyki produkcji ich obydwu.
Papier czerpany
Produkuje się go z rozrzedzonej zawiesiny włókien znajdujących się w kadzi. Czerpie się ją sitem, na którym osadzają się włókna. Po odcieknięciu wody przyszły arkusz papieru wyjmuje z sita, prasuje i w końcu suszy. W tym przypadku sito można natychmiast ponownie użyć. Ta technika wytwarzania papieru pozostała niezmieniona do dziś i jest dominującą metodą tworzenia rzemieślniczego papieru. Podstawę tego procesu stosuje się także w produkcji maszynowej, choć doszło do modyfikacji metody przygotowania włókien, pozbywania się wody, prasowania oraz suszenia.
Papier lany
Papier ten wciąż jeszcze wykonuje się w Nepalu, Bhutanie i innych krajach himalajskich. Do jego wykonania najczęściej używa się łyka roślin z rodziny wawrzynkowatych. Łyko moczy się i po usunięciu zewnętrznej, ciemnej części, gotuje się w ługu z popiołu drzewnego. Wygotowane łyko ubija się młotkiem, aż włókna się rozluźnią. Następnie w drewnianym korycie przygotowuje się z tego rozcieńczoną zawiesinę. Jej porcję nalewa się do unoszącej się na wodzie formy, złożonej z drewnianej ramy i grubej tkaniny. Zawiesinę równomiernie rozprowadza się dłońmi po całym sicie. Następnie wyciąga się formę tak, by woda mogła odpłynąć. Tak powstałą warstwę suszy się na słońcu lub w pobliżu ognia. Dopiero z gotowego arkusza zdejmuje się sito, co wiąże się z całkowitym zajęciem jednego sita przez całą produkcję pojedynczego arkusza.
Kilka słów na zakończenie
Papier jako materiał pisarski jest nieodzownym materiałem pracy dosłownie każdego projektanta, artysty lub rzemieślnika artystycznego. W aspekcie cywilizacyjnym materiały pisarskie zawsze muszą być dostępne dla człowieka. Zmniejszenie ich produkcji i zaprzestanie ich użytkowania, nawet w dobie cyfryzacji, wciąż wydaje się niemożliwe. Uważam, że w kolejnych tysiącleciach ludzie wciąż będą korzystać nie tylko cyfrowego zapisu informacji, ale także z fizycznego. Dlatego zawsze będzie potrzebny materiał pisarski, czy to papier, czy może coś innego … nowego.
Historia materiałów pisarskich jest ciekawa, a technologia ich produkcji w pewnym stopniu niezmienna. Jednakże po bliższym zapoznaniu się z wytwórstwem papieru, tabliczek glinianych lub woskowych, o papirusie już nie wspominając, odkryjesz, że są to procesy, które można dowolnie modyfikować. Techniki produkcyjne sprzed tysięcy lat wciąż pozostają uniwersalne, a w dobie działań ekologicznych (w tym upcyclingu) oraz chęci wytwarzania oryginalnych rzeczy, wydają się bardzo praktyczne.
W samej Europie coraz częściej spotykam się rekonstrukcją starych zakładów oraz praktyk produkcji papieru czerpanego. Zamówienia nań są począwszy od tworzenia oryginalnego papieru na zaproszenia, poprzez materiał pisarski pod dyplomy i wyróżnienia, a skończywszy na papierze z epoki dla grup rekonstrukcji historycznej. Zauważalny od roku 2012 trend, dotyczący powrotu do wytwarzania rzemieślniczego materiałów stosowanych w życiu codziennym nie maleje. Ludzie coraz bardziej doceniają produkcję jednostkową niż masową. Jeśli dopiero zaczynasz przygodę z wytwórstwem artystycznym, to może właśnie tanie i niewymagające prace związane z tworzeniem np. papieru lub papirusu staną się twoim nurtem twórczym?
Do stworzenia tego artykułu skorzystano z:
- Diter F. (tłum. Plbański R.): „Mała historia papieru”, http://historiapapieru.yum.pl XI.2021 r.
- Jakucewicz S.: „Surowce stosowane do produkcji papieru i ich odporność na starzenie”, w: Problemy konserwacji kościelnych zbiorów bibliotecznych. Opracowanie zbiorowe, Lublin 1990
- Aithal P.S.: „A Study on History of Paper and possible Paper Free World”, International Journal of Management, IT and Engineering, 2016, Vol. 6(1), s. 337-355